دریچه های قلب

قلب یک پمپ عضلانی پیچیده است که خون را به تمام بافت‌های بدن هدایت می‌کند و این عملکرد وابسته به انسداد و هدایت منظم جریان خون است. چهار ساختار لِتی‌شکل و یک‌طرفه در قلب وجود دارد که هر یک با باز و بسته شدن به موقع، مسیر حرکت خون را کنترل می‌کنند و از بازگشت غیر مطلوب جلوگیری می‌نمایند. شناخت دقیق نام، محل، ساختار و وظایف این ساختارها برای دانش‌آموزان، دانشجویان پزشکی و بیماران قلبی اهمیت بالایی دارد. در ادامه این مقاله به‌صورت علمی و منظم به معرفی هر یک از این دریچه‌ها، ترتیب قرارگیری آن‌ها و نقش هماهنگ‌شان در چرخه قلب خواهیم پرداخت تا تصویر روشنی از آناتومی و فیزیولوژی قلب پدید آید.

وظیفه اصلی دریچه های قلب در بدن چیست

دریچه های قلب انسان با هر بار انقباض و شل شدن قلب نقش راهبری و جلوگیری از بازگشت خون را ایفا می‌کنند؛ به عبارت دیگر این ساختارها همانند درهای یک‌طرفه عمل کرده و جریان خون را در جهت مطلوب نگه می‌دارند. بسته شدن درست لت‌ها فشار داخل حفرات قلب را تنظیم کرده و از ایجاد نارسایی‌های همودینامیک جلوگیری می‌کند، بنابراین کارآیی پمپاژ قلب به کیفیت عملکرد این ساختارها وابسته است. اختلال در هر یک از این سازوکارها می‌تواند موجب نارسایی دریچه‌ای، اتلاف انرژی پمپاژ و ایجاد صداهای غیرطبیعی قلب شود که در معاینات کلینیکی مورد توجه قرار می‌گیرند. در نتیجه، سلامت و یکپارچگی دریچه‌ها برای تضمین گردش خون مؤثر ضروری است.

معرفی چهار دریچه اصلی قلب انسان

چهار دریچه ی قلب اصلی که در آناتومی قلب انسان حضور دارند، به صورت منظم مسیر عبور خون را از دهلیزها به بطن‌ها و از بطن‌ها به شریان‌های بزرگ کنترل می‌کنند و هماهنگی بین آن‌ها به ضربان طبیعی قلب مربوط می‌شود. این چهار ساختار شامل دریچه سه لتی، دریچه ریوی، دریچه میترال و دریچه آئورت هستند که هر کدام در محل مشخصی قرار گرفته و شکل و عملکرد متمایزی دارند. در این بخش به تفکیک به هر یک می‌پردازیم تا تفاوت‌های ساختاری و عملکردی آن‌ها روشن شود و خواننده بتواند جایگاه هر کدام را در چرخه قلبی درک کند. آشنایی با این چهار عنصر برای درک اختلالات دریچه‌ای و روش‌های درمانی مرتبط ضروری است.

دریچه سه لتی یا تریکوسپید

دریچه سه لتی در سمت راست قلب بین دهلیز راست و بطن راست قرار دارد و از سه لت یا پرده که به پاپیلاری‌ها متصل می‌شوند تشکیل شده است، به همین دلیل به آن تریکوسپید گفته می‌شود. وظیفه اصلی این دریچه کنترل عبور خون کم‌اکسیژن از دهلیز راست به بطن راست و جلوگیری از بازگشت آن در زمان انقباض بطن است، تا فشار و جریان در مدار ریوی تنظیم بماند. 

ساختار سه‌لت این دریچه اجازه می‌دهد که سطح تماس بین لت‌ها و حلقه فیبروزی حفظ شده و با نیروی مناسب بسته شوند؛ در صورت پارگی یا نارسایی، بازگشت خون به دهلیز ایجاد می‌شود. در معاینات بالینی اختلالات دریچه راست قلب اغلب با صدای قابل شنیدن یا اکوکاردیوگرافی تشخیص داده می‌شوند و درمان براساس شدت تغییرات تعیین می‌شود.

دریچه ریوی یا پولمونر

دریچه ریوی بین بطن راست و شریان ریوی قرار دارد و نقش آن هدایت خون کم‌اکسیژن از بطن راست به ریه‌ها برای انجام تبادل گازی است؛ این دریچه از نوع نیمه‌هلالی است و معمولاً سه کیسه کوچک دارد که با بسته شدن، جلوی بازگشت خون را می‌گیرد. ساختار ویژه این دریچه امکان بسته شدن سریع هنگام کاهش فشار بطن راست را فراهم می‌سازد و به حفظ جریان یک‌طرفه به سوی مدار ریوی کمک می‌کند. نارسایی یا تنگی دریچه پولمونر می‌تواند در کارکرد گردش ریوی اختلال ایجاد کند و بسته به شدت با روش‌های تهاجمی یا غیرتهاجمی مدیریت شود. در بررسی آناتومی دریچه ریوی، توجه به هماهنگی آن با دریچه سه لتی برای عملکرد موثر بخش راست قلب ضروری است.

دریچه میترال یا دو لتی

دریچه میترال در سمت چپ قلب، بین دهلیز چپ و بطن چپ واقع است و تنها دریچه‌ای است که از دو لت تشکیل شده، به همین دلیل به آن دریچه دو لتی گفته می‌شود؛ این دریچه از نوع دهلیزی-بطنی است و ارتباط دهلیز و بطن چپ را تنظیم می‌کند. عملکرد صحیح دریچه میترال برای پر شدن مناسب بطن چپ در فاز دیاستول و جلوگیری از بازگشت خون به دهلیز چپ در زمان سیستول حیاتی است و آسیب به آن می‌تواند منجر به اختلالات همودینامیک و علائمی نظیر تنگی نفس گردد. 

در معاینه بالینی و تصویربرداری، بررسی دریچه دو لتی قلب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، زیرا بیماری‌های این دریچه شیوع بالایی دارند و تأثیر قابل توجهی بر عملکرد سیستم گردش خون می‌گذارند. درمان اختلالات میترال بسته به نوع (نقض یا تنگی) ممکن است شامل دارودرمانی، مداخلات کاتترال یا جراحی تعویض یا ترمیم باشد.

دریچه آئورت

دریچه آئورت بین بطن چپ و شریان اصلی بدن، یعنی آئورت، قرار دارد و مسئول پمپاژ خون سرشار از اکسیژن به سراسر بدن است؛ این دریچه نیز از نوع نیمه‌هلالی است و معمولاً سه کپ دارد که با هم یک مهرهٔ محکم ایجاد می‌کنند. بسته شدن به موقع دریچه آئورت از بازگشت خون به بطن چپ پس از سیستول جلوگیری می‌کند و فشار سیستولیک را برای پمپاژ سیستمیک تنظیم می‌نماید، به‌همین‌دلیل اختلال در دریچه آئورت می‌تواند تأثیرات شدیدی بر عملکرد قلب و فشار خون داشته باشد.

در بررسی‌های بالینی، همزمانی رفتار دریچه آئورت و میترال نقش مهمی در تولید صداهای طبیعی قلب و حفظ کارآیی همودینامیک ایفا می‌کند. مدیریت بیماری‌های دریچه آئورت از دارودرمانی تا تعویض جراحی بسته به شدت و علائم بیمار تعیین می‌شود.

مسیر و ترتیب قرارگیری دریچه های قلب

برای درک ترتیب این ساختارها بهتر است مسیر جریان خون را از دهلیز راست آغاز کنیم: ابتدا خون وارد قلب از طریق دهلیز راست شده و از دریچه سه لتی (تریکوسپید) عبور می‌کند، سپس به بطن راست می‌رسد و از آنجا از طریق دریچه ریوی (پولمونر) به شریان ریوی فرستاده می‌شود؛ پس از تغذیه ریه‌ها و دریافت اکسیژن، خون به دهلیز چپ بازمی‌گردد و از طریق دریچه میترال (دریچه دو لتی) وارد بطن چپ می‌شود و نهایتاً از بطن چپ از طریق دریچه آئورت به آئورت و شریان‌های محیطی پمپ می‌گردد.

این توالی نشان می‌دهد که ترتیب عبور خون و قرارگیری دریچه ها به صورت منظم و چرخه‌ای است و هر گونه اختلال در هر مرحله پیامدهای متوالی خواهد داشت. این توضیح مسیر، به روشنی دریچه های قلب از بالا به پایین را مشخص می‌کند و کمک می‌کند تا نقش هر دریچه دیده شود.

انواع دریچه های قلب بر اساس ساختار

دریچه های قلب به لحاظ مورفولوژیک به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند که تفاوت ساختاری آن‌ها با عملکردشان ارتباط مستقیم دارد؛ شناخت این دسته‌بندی برای درک بیماری‌های دریچه‌ای و انتخاب رویکرد درمانی اهمیت دارد. برخی از دریچه‌ها مانند میترال و سه لتی در دستهٔ دریچه‌های دهلیزی-بطنی قرار دارند و ارتباط مستقیم بین دهلیزها و بطن‌ها را برقرار می‌کنند، در حالی که آئورت و ریوی از نوع نیمه‌هلالی بوده و بین بطن‌ها و شریان‌های بزرگ واقع شده‌اند. این دسته‌بندی نه‌تنها از نظر آناتومی بلکه از منظر کلینیکی نیز کاربردی است؛ برای مثال روش‌های ترمیمی در دریچه های قلبی دهلیزی-بطنی معمولاً متفاوت از روش‌های اصلاح دریچه‌های نیمه‌هلالی است.

دریچه های دهلیزی بطنی

دریچه‌های میترال و سه لتی که در این گروه قرار دارند، به صورت لَت‌هایی متصل به حلقه‌های فیبروزی و طناب‌های رشته‌ای (chordae tendineae) به پاپیلاری‌ها وصل می‌شوند و با هماهنگی عضلات پاپیلاری مانع برگشت لت‌ها به دهلیز می‌شوند. تفاوت اصلی بین این دو در تعداد لت‌هاست که میترال دو لت و تریکوسپید سه لت دارد؛ این اختلاف در ساختار، توزیع فشار و مکانیزم بسته شدن را تحت تأثیر قرار می‌دهد. صدمات به هر یک از اجزای این مجموعه مانند پاره‌شدن طناب‌ها یا نقص در پاپیلاری می‌تواند منجر به نارسایی حجمی و تغییرات همودینامیک گردد. بررسی عملکرد این دسته از دریچه ها در اکوکاردیوگرافی بالینی یک گام کلیدی در تشخیص و برنامه‌ریزی درمان است.

دریچه های نیمه هلالی

دریچه‌های آئورت و ریوی ساختاری شبیه به کیسه‌های نیمه‌هلالی دارند که در ریشه شریان‌ها قرار گرفته و با باز و بسته شدن سریع خود جریان از بطن‌ها به شریان‌ها را مدیریت می‌کنند؛ سطح تماس کمتر و مکانیزم متفاوت بسته شدن موجب تفاوت‌های عملکردی با دریچه‌های دهلیزی-بطنی می‌شود. فرم نیمه‌هلالی این دریچه‌ها موجب می‌شود که پس از خروج خون، با بازگشت جزئی خون به عقب، کیسه‌ها پر شده و بسته شوند تا مهر و موم مؤثری ایجاد گردد؛ این سازوکار شبیه به «لانه کبوتر» توصیف می‌شود. آسیب یا رسوب کلسیمی در این لت‌ها می‌تواند به تنگی یا نارسایی منجر شود و غالباً نیاز به درمان‌های تخصصی دارد.

صداهای طبیعی قلب چگونه تولید میشوند

صداهای طبیعی قلب نتیجهٔ بسته شدن همزمان و متوالی این دریچه‌ها هستند؛ صدای اول قلب (S1 یا «پوم») عمدتاً ناشی از بسته شدن همزمان دریچه میترال و دریچه سه لتی در آغاز سیستول است و نشان‌دهنده آغاز مرحله پمپاژ خون است. صدای دوم (S2 یا «تاک») بر اثر بسته شدن دریچه آئورت و دریچه ریوی در پایان سیستول و آغاز دیاستول تولید می‌شود و هماهنگی این صداها بازتابی از سلامت عملکرد دریچه‌ها است. تغییرات در شدت، تقسیم یا خلق صداهای اضافی ممکن است علامتی از اختلالات دریچه‌ای باشد که نیاز به ارزیابی بیشتر دارد. در نتیجه، آگاهی از مبانی تولید صدای قلب می‌تواند به درک بالینی و تشخیص بیماری‌های دریچه‌ای کمک شایانی نماید.

جمع‌بندی

چهار دریچه قلب (دریچه سه لتی، دریچه ریوی، دریچه میترال و دریچه آئورت) ساختارهای دقیق و هم‌زمانی هستند که جریان خون را به‌صورت یک‌طرفه تضمین می‌کنند و هر یک با ساختار و محل مشخص خود نقش تعیین‌کننده‌ای در کارکرد قلب ایفا می‌نمایند. آشنایی با ترتیب قرارگیری و تفاوت‌های ساختاری این دریچه‌ها، مانند تمایز بین دریچه‌های دهلیزی-بطنی و نیمه‌هلالی، ابزار مهمی برای درک فیزیولوژی قلب و تشخیص بیماری‌های دریچه‌ای در دانش‌آموزان و بیماران فراهم می‌آورد. سلامت و عملکرد بی‌نقص این چهار دریچه، اساس یک زندگی سالم است. هرگونه اختلال در کار آن‌ها می‌تواند پیامدهای جدی به همراه داشته باشد، لذا معاینات منظم پزشکی برای اطمینان از سلامت قلب امری ضروری است.

سوالات متداول

ترتیب عبور خون از دریچه‌ها چگونه است؟
خون ابتدا از طریق دریچه سه لتی به بطن راست می‌رود، سپس از دریچه ریوی به ریه‌ها می‌رود، پس از آن از دهلیز چپ از طریق دریچه میترال وارد بطن چپ شده و در نهایت از دریچه آئورت به بدن پمپ می‌شود.

تفاوت دریچه دو لتی و سه لتی چیست؟
تفاوت اصلی در تعداد لت‌هاست؛ دریچه دو لتی (میترال) دو لت دارد و در سمت چپ بین دهلیز و بطن چپ است، در حالی که دریچه سه لتی در سمت راست بین دهلیز و بطن راست قرار گرفته و سه لت دارد.

صدای قلب چگونه به ارزیابی دریچه‌ها کمک می‌کند؟
صدای اول (S1) ناشی از بسته شدن دریچه‌های دهلیزی-بطنی و صدای دوم (S2) ناشی از بسته شدن دریچه‌های نیمه‌هلالی است؛ تغییر در این صداها می‌تواند نشانگر نارسایی یا تنگی دریچه‌ای باشد و نیاز به بررسی بیشتر دارد.